فارسی
العربية
شب هفتم ماه محرم منسوب به طفل شیرخوار حضرت ابا عبدالله الحسین (علیه‌السّلام)
۱ - نسب علی‌اصغر
حضرت علی‌اصغر (علیه‌السّلام) فرزند کوچک امام حسین (علیه‌السّلام) و حضرت رباب دختر امرءالقیس است که با تیر سه شعبه حرمله بن کاهل اسدی ملعون به شهادت رسید.
بنابر نقل منابع متعدد، بعيد نيست که امام حسین علاوه بر على اكبر (علیه‌السّلام)، دو فرزند ديگر امام؛ يكى به نام على اصغر و ديگرى به نام عبداللّه، در عاشورا شهید شده باشند. زیرا بر پايه برخى از گزارش‌ها ايشان شش پسر داشته كه دو تن از آنان، عبد اللّه و على اصغر نام داشته‌اند. احتمالاً اين دو فرزند امام هر دو در روز عاشورا، شهيد شده‌اند با اين تفاوت كه يكى شيرخواره بوده است و ديگرى، چند ساله. گزارش هايى كه كلمه «رَضيع (شيرخواره)» در آنها به كار رفته و يا تصريح مى‌كنند كه فرزندى از امام كه در روز عاشورا به دنيا آمده بود، روى دست پدر، تير خورد و شهيد شد به شهادتِ يكى از اين فرزندان، اشاره دارد.[۱] [۲]
۲ - مصیبت علی‌اصغر
مصیبت علی‌اصغر (علیه‌السّلام) برای امام حسین (علیه‌السّلام) جان‌فرسا بود، چنان‌که گریست و به خداوند عرض کرد: خدایا خودت میان ما و این قوم داوری کن. آنان ما را فرا خواندند تا یاری کنند، ولی برای کشتن ما کمر بسته‌اند. [۳][۴][۵][۶] در این لحظه ندایی از آسمان رسید که: ای حسین (علیه‌السّلام) در اندیشه اصغر (علیه‌السّلام) مباش، هم‌اکنون دایه‌ای در بهشت برای شیر دادن به او آماده است. [۷] حسین (علیه‌السّلام) بهترین الگوی پایداری و رضایت است. او پس از تحمل شهادت همه یاران و جوانانش، کودک شیرخوار خود را به میدان آورد. هنگامی که علی‌اصغر نیز فدا شد، بر قضای الهی گردن نهاد و خطاب به خداوند گفت: ای خدا! چون تو این صحنه‌ها را می‌بینی تحمل این مصیبت‌ها بر من آسان می‌شود.[۸][۹][۱۰][۱۱][۱۲][۱۳][۱۴]
در مقاتل نقل است که هنگامی که همه یاران و اصحاب امام حسین (علیه‌السّلام) به شهادت رسیدند و کسی نماند جز علی زین‌العابدین (علیه‌السّلام) و پسر دیگر به نام عبداللّه که شیرخوار بود، ندای غریبانه امام بلند شد: «هَل مِن ذابٍّ يَذُبُّ عَن حَرَمِ رَسولِ اللَّهِ؟ هَل مِن مُوَحِّدٍ يَخافُ اللَّهَ فينا؟ هَل مِن مُغيثٍ يَرجُو اللَّهَ بِإِغاثَتِنا؟»؛ «آیا کسی هست که دشمن را از حرم پیغمبر براند و دور کند؟ آیا خداپرستی هست که از خدا بترسد و ما را اعانت کند؟ آیا فریادرسی هست که برای ثواب ما را یاری کند؟»[۱۵][۱۶][۱۷][۱۸][۱۹][۲۰][۲۱][۲۲][۲۳][۲۴]
۳ - چگونگی شهادت علی‌اصغر
دربارهٔ چگونگی شهادت طفل شیرخوار، از جمع‌بندی آنچه در منابع آمده است، می‌توان دو قول را به دست آورد:
یکی بیانگر آن است که طفل شیرخوار، در هنگامی که بر در خیمه‌ها در دامن امام بود، به شهادت رسید. اکثر مقتل‌نویسان و مورخان، با تفاوت‌هایی، این قول را مطرح کرده‌اند.[۲۵][۲۶][۲۷][۲۸][۲۹][۳۰][۳۱] قول دوم آن است که آن طفل در میدان جنگ، بر روی دست امام، توسط دشمن هدف تیر قرار گرفت و به شهادت رسید.[۳۲]
۳.۱ - شهادت در کنار خیمه‌گاه
وقتی که ندای «هَل مِن ذابٍّ يَذُبُّ عَن حَرَمِ رَسولِ اللَّهِ؟» به گوش بانوان حرم رسید، صدای گریه و شیون آنها بلند شد، امام کنار خیمه آمد و به حضرت زینب (سلام‌الله‌علیها) فرمود: «ناوِلُونی عَلیّاً اِبْنی الطِّفْلَ حَتّی اُوَدِّعَهُ»؛ «پسر کوچکم علی را به من دهید تا برای آخرین بار او را ببینم و با او وداع کنم.» هنگامی که امام (علیه‌السّلام) علی‌اصغر را در بغل داشت، خواست که او را ببوسد که حرمله ملعون تیری افکند و بر گلوی کودک نشست و کودک را در آغوش پدر به شهادت رساند.[۳۳][۳۴][۳۵][۳۶][۳۷][۳۸][۳۹] [۴۰][۴۱]
در این‌باره سید حیدر حلی گوید:
ومنعطفاً أهوَى لتقبيلِ طفلِهِ فقبّلَ منه قبلَهُ السّهمُ منْحرَا
«امام حسین (علیه‌السّلام) برای بوسیدن کودک شیرخوار خود خم شد، اما تیر قبل از امام بر گلوگاه او بوسه داد.»[۴۲] امام آن کودک را به زینب (علیهاالسّلام) داد فرمود: او را نگهدار، و دستش را زیر گلوی کودک گرفت، پر از خون شد، آن خون را به طرف آسمان پاشید و گفت: «هَوَّنَ عَلَيَّ ما نَزَلَ بي أنَّهُ بِعَينِ اللَّهِ»؛ «چون خداوند این منظره را می‌بیند، آنچه از این مصیبت بر من وارد شد برایم آسان است.»[۴۳][۴۴][۴۵][۴۶][۴۷][۴۸][۴۹][۵۰]
پس حسین (علیه‌السّلام) خون او را گرفت و جمع کرد و به آسمان پرتاب کرد و قطره‌ای از آن بر زمین نریخت. امام باقر (علیه‌السّلام) فرمود: اگر قطره‌ای از آن خون بر زمین می‌ریخت، عذاب نازل می‌شد.[۵۱][۵۲][۵۳] و در برخی منابع آمده: «امام حسین (علیه‌السّلام) از اسب پیاده شد و در کنار خیمه یا پشت خیمه با غلاف شمشیرش قبری کند، و کودکش را به خونش رنگین نموده و دفن کرد». [۵۴]
۳.۲ - شهادت در میدان جنگ
روایت دیگر درباره نحوه شهادت علی‌اصغر (علیه‌السّلام) این است که آن طفل نازنین در میدان جنگ و بر روی دستان سید الشهداء (علیه‌السّلام) به شهادت رسیده است، نه در کنار خیمه‌گاه. برخی منابع تاریخی چنین گزارش کرده‌اند که: هنگام وداع امام با خانواده، ام کلثوم از امام حسین (علیه‌السّلام) درخواست کرد که اگر ممکن است برای علی‌اصغر (علیه‌السّلام) شربتی آب طلب کند. امام کودک شیرخواره را به آغوش کشیده و به سوی لشکر کوفه آورد و فرمود: «یا قَوْمِ قَدْ قَتَلْتُمْ اَخی وَ اَوْلادی وَ اَنْصاری، وَ ما بَقِیَ غَیْرِ هذَا الطِّفْل وَ هُوَ یَتَلَظّی عَطَشاً مِنْ غَیْرِ ذَنْبٍ اَتاهُ اِلَیْکُمْ فَاسْقُوُهُ شَرْبَةً مِنَ الْماءِ»؛ «ای مردم! شما برادرم، فرزندانم و یارانم را کشتید و به غیر از این کودک کسی نمانده است. او از تشنگی می‌سوزد در حالی‌که هیچ گناهی ندارد. او را با جرعه‌ای آب سیراب سازید.» [۵۵][۵۶] و در عبارتی دیگر فرمود: «اِنْ لَمْ تَرْحَمُونی فَارْحَمُوا هذَا الطِّفْل»؛ «اگر به من رحم نمی‌کنید به این کودک بی‌گناه رحم کنید.»[۵۷][۵۸][۵۹][۶۰][۶۱][۶۲] در همان لحظه که امام مشغول صحبت بود، به دستور عمر سعد، حرملة بن کاهل اسدی با تیری گلوی علی‌اصغر را نشانه گرفت و گوش تا گوش گلوی آن کودک را شکافت. امام کف دست خود را از خون علی پر کرد و به سوی آسمان انداخت و فرمود: «اَللّهمَّ اِنّی اُشْهِدُکَ عَلی هؤُلاءِ الْقَوْمِ فَاِنَّهُمْ نَذَرُوا اَنْ لایَتْرُکُوا اَحَداً مِنْ ذُریَّةِ نَبیِّکَ»؛ «خدایا تو را شاهد می‌گیرم که این مردم قصد کرده‌اند از فرزندان پیامبرت حتی یک نفر را هم زنده نگذارند.» مصیبت چنان سوزناک بود که امام با چشمانی اشکبار به پیشگاه خداوند عرضه داشت: «اَللّهُمَّ احْکُم بَیْنَنا وَ بَیْنَ قَوْمٍ دَعَوْنا لِیَنْصُرُونا فَقَتَلُونا»؛ «خدایا بین ما و مردمی که ما را دعوت کرده‌اند تا یاریمان کنند، امّا ما را می‌کشند، خودت داوری کن!»[۶۳][۶۴][۶۵][۶۶][۶۷][۶۸]
۴ - بعد از شهادت علی‌اصغر
امام حسین پس از هدف قرار گرفتن علی‌اصغر، دست را زیر گلوی او گرفت و چون از خون پر شد آن را به آسمان پاشید؛ امام باقر (علیه‌السلام) فرمود: «قطره‌ای از این خون به زمین ریخته نشد».[۶۹] و فرمود: «آنچه بر من نازل شد، برایم آسان است زیرا در راه خدا است و او می‌بیند». [۷۰] برخی نیز نوشته‌اند که فرمود: «خدایا شهادت این کودک نزد تو، کمتر از کشتن ناقه صالح پیامبر (علیه‌السلام) نیست.[۷۱] خدایا اگر امروز فتح و نصرت خویش را از ما باز داشته‌ای، آن‌را در چیزی که برای ما بهتر است قرار ده». [۷۲] در این حال ندایی از آسمان برخاست که: «یا حسین! شیر‌خوارت را واگذار که هم‌اکنون شیر دهنده‌ای، در بهشت برایش مهیا است».[۷۳][۷۴][۷۵] برخی از مورخان نوشته‌اند که حسین قنداقه غرقه به خون طفل را به خیمه باز گرداند و به حضرت زینب (علیهاالسّلام) سپرد.[۷۶] برخی دیگر نقل کرده‌اند که امام (علیه‌السلام) پس از شهادت او قبری حفر کرد و پیکرش را در پارچه‌ای پیچید و بر آن نماز گزارد.[۷۷] برخی نیز نوشته‌اند که بدنش را آورد و کنار بدن دیگر شهدا نهاد. [۷۸]
۵ - گزارشات غیر معتبر
گفتنى است كه در شمارى از منابع متأخّر، مطالبى در ذكر مصائب على اصغر، گزارش شده است كه در منابع قابل استناد، ديده نمى شود مانند آنچه در روضة الشهدا، در باره بى شير شدن مادر على اصغر آمده است كه: امام حسين (علیه‌السلام)، على اصغر را روى دست آورده و آواز داد كه: اى قوم! اگر به زعم شما، من گناه كرده‌ام، اين طفل، هيچ گناهى ندارد. وى را يک جرعه آب دهيد كه از غايتِ تشنگى، شير در پستان مادرش نمانده؛ يا آنچه در كتاب مَصرَعُ الحسین (علیه‌السلام) آمده كه: در ميان لشكر عمر بن سعد، در باره آب دادن به على اصغر، اختلاف افتاد. ابن سعد به حَرمَله گفت: اين نزاع را قطع كن! يا آنچه در سوگ نامه آل محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) آمده است كه: حرمله به مختار گفت: اكنون كه مرا مى‌كُشى، بگذار كارهاى خودم را بگويم تا قلبت را بسوزانم. اى امير! من سه تير سه شاخه داشتم كه آنها را با زهر آميخته كرده بودم. با يكى از آنها، گلوى على اصغر را در آغوش حسين، دريدم؛ با دومى، قلب حسين را نشانه رفتم ... ، و با سومى، گلوى عبد اللّه بن حسن را. يا آنچه در مُحْرِقُ القلوب آمده است كه: على اصغر، بعد از تير خوردن، به روى پدر نگريست و تبسّمى كرد و سپس به شهادت رسيد.[۷۹][۸۰] همچنین بايد توجّه داشت آنچه مكرّر شنيده مى شود كه آن كودک، شش ماهه بوده، سند معتبرى ندارد.[۸۱][۸۲]
۶ - علی‌اصغر باب الحوائج
علی اصغر را باب الحوائج می‌خوانند، زیرا گرچه شیرخوار بود، ولی مقامش نزد خدا والا است. [۸۳]
امام زمان (علیه‌السّلام) در زیارت ناحیه مقدسه می‌فرماید: «اَلسَّلامُ عَلی عَبْدِاللّه ِ بْنِ الْحُسَینِ (علیه‌السّلام) اَلطِّفْلِ الرَّضیعِ اَلْمَرْمِیِّ الصَّریعِ اَلْمُتَشَحَّطِ دَمَاً، اَلْمُصَعَّدِ دَمُهُ فِی السَّماءِ، اَلْمَذْبُوحِ بِالسَّهْمِ فی حِجْرِ اَبیهِ، لَعَنَ اللّه ُ رامِیَهُ حَرْمَلَةَ بْنَ کاهِلِ الْاَسَدِیَّ»؛ «سلام بر عبدالله بن حسین (علیه‌السلام، همان کودک شیرخواره‌ای که هدف تیر ستم قرار گرفت و به خونش آغشته گردید و خون او به سوی آسمان صعود کرد و در آغوش پدر با تیر مذبوح گردید. خداوند قاتلش حرملة بن کاهل اسدی را لعنت کند.»[۸۴][۸۵][۸۶][۸۷][۸۸] در زیارت‌نامه امام حسین درباره علی‌اصغر (علیه‌السلام) چنین می‌خوانیم: «صَلّی الله عَلَیک وَ عَلَیهِمْ وَ عَلی وَلَدِک عَلی الاصْغَرِ الّذی فُجِعْتَ بِهِ»؛ «درود خدا بر تو و بر ایشان ( شهیدان) و بر فرزندت علی اصغر که داغدار او شدی.»[۸۹][۹۰][۹۱]
۷ - پانویس
۱. ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، دانشنامه امام حسین (علیه‌السّلام) بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ، ج۷، ص۳۲.
۲. ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، دانشنامه امام حسین (علیه‌السّلام) بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ، ج۷، ص۳۳.
۳. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، ج۵، ص۳۸۹.
۴. ↑ ابن جوزی، عبدالرحمن، المنتظم فی تاریخ الملوک والامم، ج۵، ص۳۴۰.
۵. ↑ سبط بن جوزی، یوسف بن قزاوغلی، تذکرة الخواص، ج۱، ص۲۲۷.
۶. ↑ ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه، ج۸، ص۱۹۷.
۷. ↑ سبط بن جوزی، یوسف بن قزاوغلی، تذکرة الخواص، ج۱، ص۲۲۷.
۸. ↑ ابن طاووس، علی بن موسی، الملهوف فی قتلی الطفوف، ج۱، ص۱۶۹.
۹. ↑ سید بن طاووس، اللهوف فی قتلی الطفوف، ص۶۹.
۱۰. ↑ بحرانی، عبدالله، العوالم الامام الحسین (علیه‌السّلام)، ص۲۸۹.
۱۱. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، ج۵، ص۴۴۸.
۱۲. ↑ ابن نما حلی، جعفر بن محمد، مثیر الاحزان، ص۷۰.
۱۳. ↑ فتال نیشابوری، محمد بن احمد، روضة الواعظین، ج۱، ص۱۸۸.
۱۴. ↑ خوارزمی، موفق بن احمد، مقتل الحسین (علیه‌السّلام)، ج۲، ص۳۷.
۱۵. ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، دانشنامه امام حسین بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ، ج۷، ص۳۶.
۱۶. ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، دانشنامه امام حسین بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ، ج۷، ص۳۷.
۱۷. ↑ خوارزمی، موفق بن احمد، مقتل الحسین (علیه‌السّلام)، ج۲، ص۳۶.
۱۸. ↑ بیضون، لبیب، موسوعة کربلاء، ج۲، ص۱۴۰.
۱۹. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۴۵، ص۴۶.
۲۰. ↑ قمی، شیخ عباس، نفس المهموم، ص۳۱۷.
۲۱. ↑ قزوینی، سید محمدکاظم، زینب الکبری (علیهاالسّلام) من المهد الی اللحد، ص۲۰۷.
۲۲. ↑ سید بن طاووس، الملهوف علی قتلی الطّفوف، ص۱۶۸.
۲۳. ↑ امین عاملی، سیدمحسن، اعیان الشیعه، ج۱، ص۶۰۴.
۲۴. ↑ مکارم شیرازی، ناصر، عاشورا ریشه‌ها، انگیزه‌ها، رویدادها، پیامدها، ص۴۹۷.
۲۵. ↑ یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۴۵.
۲۶. ↑ شیخ مفید، الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، ج۲، ص۱۰۸.
۲۷. ↑ طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری باعلام الهدی، ص۴۶۷.
۲۸. ↑ طبرسی، فضل بن حسن، الاحتجاج، ج۲، ص۲۵.
۲۹. ↑ فتال نیشابوری، محمد بن احمد، روضة الواعظین، ج۱، ص۱۸۸.
۳۰. ↑ ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه، ج۱۱، ص۵۴۷.
۳۱. ↑ ابن نما حلی، جعفر بن محمد، مثیر الاحزان، ص۷۰.
۳۲. ↑ سبط بن جوزی، یوسف بن قزاوغلی، تذکرة الخواص، ج۱، ص۲۲۷.
۳۳. ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، دانشنامه امام حسین (علیه‌السّلام) بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ، ج۷، ص۴۶.
۳۴. ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، دانشنامه امام حسین (علیه‌السّلام) بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ، ج۷، ص۴۷.
۳۵. ↑ یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۴۵.
۳۶. ↑ شیخ مفید، الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، ج۲، ص۱۰۸.
۳۷. ↑ طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری باعلام الهدی، ص۴۶۷.
۳۸. ↑ طبرسی، فضل بن حسن، الاحتجاج، ج۲، ص۲۵.
۳۹. ↑ فتال نیشابوری، محمد بن احمد، روضة الواعظین، ج۱، ص۱۸۸.
۴۰. ↑ ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه، ج۱۱، ص۵۴۷.
۴۱. ↑ ابن نما حلی، جعفر بن محمد، مثیر الاحزان، ص۷۰.
۴۲. ↑ محلاتی، ذبیح‌الله، فرسان الهیجاء، ص۳۳۵.
۴۳. ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، دانشنامه امام حسین (علیه‌السّلام) بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ، ج۷، ص۳۶.
۴۴. ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، دانشنامه امام حسین (علیه‌السّلام) بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ، ج۷، ص۳۷.
۴۵. ↑ سید بن طاووس، اللهوف فی قتلی الطفوف، ص۶۹.
۴۶. ↑ بحرانی، عبدالله، العوالم الامام الحسین (علیه‌السّلام)، ص۲۸۹.
۴۷. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، ج۵، ص۴۴۸.
۴۸. ↑ ابن نما حلی، جعفر بن محمد، مثیر الاحزان، ص۷۰.
۴۹. ↑ فتال نیشابوری، محمد بن احمد، روضة الواعظین، ج۱، ص۱۸۸.
۵۰. ↑ خوارزمی، موفق بن احمد، مقتل الحسین (علیه‌السّلام)، ج۲، ص۳۷.
۵۱. ↑ فضیل بن زبیر، تسمیة من قتل مع الحسین، ص۲۴، تحقیق سید محمدرضا حسینی جلالی.
۵۲. ↑ ابوالفرج اصفهانی، علی بن حسین، مقاتل الطالبیین، ص۹۵.
۵۳. ↑ سید بن طاووس، الملهوف علی قتلی الطفوف، ص۱۶۸-۱۶۹.
۵۴. ↑ ابن اعثم کوفی، ابومحمد احمد بن اعثم، الفتوح، ج۵، ص۱۱۵.
۵۵. ↑ بیضون، لبیب، موسوعة کربلاء، ج۲، ص۱۴۷.
۵۶. ↑ مکارم شیرازی، ناصر، عاشورا ریشه‌ها، انگیزه‌ها، رویدادها، پیامدها، ص۴۹۸.
۵۷. ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، دانشنامه امام حسین بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ، ج۷، ص۴۲.
۵۸. ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، دانشنامه امام حسین بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ، ج۷، ص۴۳.
۵۹. ↑ سبط بن جوزی، یوسف بن قزاوغلی، تذکرة الخواص، ج۱، ص۲۲۷.
۶۰. ↑ قمی، شیخ عباس، سفینه البحار، ج۵، ص۵۷.
۶۱. ↑ قزوینی، سید محمدکاظم، زینب الکبری (علیهاالسّلام) من المهد الی اللحد، ص۲۰۸.
۶۲. ↑ بیضون، لبیب، موسوعة کربلاء، ج۲، ص۱۴۶.
۶۳. ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، دانشنامه امام حسین (علیه‌السّلام) بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ، ج۷، ص۴۲.
۶۴. ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، دانشنامه امام حسین (علیه‌السّلام) بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ، ج۷، ص۴۳.
۶۵. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، ج۵، ص۳۸۹.
۶۶. ↑ ابن جوزی، عبدالرحمن، المنتظم فی تاریخ الملوک والامم، ج۵، ص۳۴۰.
۶۷. ↑ سبط بن جوزی، یوسف بن قزاوغلی، تذکرة الخواص، ج۱، ص۲۲۷.
۶۸. ↑ ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه، ج۸، ص۱۹۷.
۶۹. ↑ ابومخنف، لوط بن یحیی، مقتل الحسین علیه‌السلام، ج۱، ص۱۷۳.
۷۰. ↑ ابن طاووس، علی بن موسی، الملهوف فی قتلی الطفوف، ج۱، ص۱۶۹.
۷۱. ↑ محلاتی، ذبیح‌الله، فرسان الهیجاء، ج۱، ص۲۷۲.
۷۲. ↑ خوارزمی، موفق بن احمد، مقتل الحسین (علیه‌السّلام)، ج۲، ص۳۷.
۷۳. ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، دانشنامه امام حسین (علیه‌السّلام) بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ، ج۷، ص۴۲.
۷۴. ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، دانشنامه امام حسین (علیه‌السّلام) بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ، ج۷، ص۴۳.
۷۵. ↑ سبط بن جوزی، یوسف بن قزاوغلی، تذکرة الخواص، ج۱، ص۲۲۷.
۷۶. ↑ ابو مخنف، لوط بن یحیی، مقتل الحسین علیه‌السلام، ج۱، ص۱۷۳.
۷۷. ↑ خوارزمی، موفق بن احمد، مقتل الحسین (علیه‌السّلام)، ج۲، ص۳۷.
۷۸. ↑ طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری باعلام الهدی، ج۱، ص۴۶۶.
۷۹. ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، دانشنامه امام حسین (علیه‌السّلام) بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ، ج۷، ص۳۲.
۸۰. ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، دانشنامه امام حسین (علیه‌السّلام) بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ، ج۷، ص۳۳.
۸۱. ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، دانشنامه امام حسین (علیه‌السّلام) بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ، ج۷، ص۳۲.
۸۲. ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، دانشنامه امام حسین (علیه‌السّلام) بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ، ج۷، ص۳۳.
۸۳. ↑ جمعی از نویسندگان، فرهنگ عاشورا، ج۱، ص۹۹.
۸۴. ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، دانشنامه امام حسین (علیه‌السّلام) بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ، ج۷، ص۳۲.
۸۵. ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، دانشنامه امام حسین (علیه‌السّلام) بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ، ج۷، ص۳۳.
۸۶. ↑ سید بن طاووس، الاقبال بالاعمال الحسنه، ج۳، ص۷۴.
۸۷. ↑ موسوی مقرّم، سید عبدالرزاق، مقتل الحسین (علیه‌السّلام)، ص۲۷۲.
۸۸. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۱۰۱، ص۲۷۰.
۸۹. ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، دانشنامه امام حسین (علیه‌السّلام) بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ، ج۱۲، ص۸۲.
۹۰. ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، دانشنامه امام حسین (علیه‌السّلام) بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ، ج۱۲، ص۸۳.
۹۱. ↑ سید بن طاووس، الاقبال بالاعمال الحسنه، ج۳، ص۷۱.
۸ - منبع
• پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، برگرفته از مقاله «شب‌های دهه محرم»، بازنویسی توسط گروه پژوهشی ویکی فقه.
